Publikacje zespołu

Zespół realizujący projekt Polska i ukraińska proza międzywojenna – w perspektywie modernizmu środkowoeuropejskiego przygotował dwie publikacje końcowe:

  1. Dwutomową antologię tekstów polskich i ukraińskich pisarek międzywojennych pod tytułem Modernistki. Antologia polskiej prozy międzywojennej lat 1914-1944 w przekładzie na język ukraiński oraz Modernistki. Antologia ukraińskiej prozy międzywojennej lat 1914-1944 w przekładzie na język polski. Antologia jest poświęcona małym prozom pisarek polskich i ukraińskich. Zawiera wybitne literacko i z wielu innych względów ciekawe teksty wybranych pisarek polskich i ukraińskich, poprzedzone wstępem, opatrzone przypisami i biogramami autorek, nierzadko po raz pierwszy całościowo opracowanymi.


    Redakcji naukowej pierwszego tomu dokonały Aleksandra Hnatiuk i Katarzyna Kotyńska, wstęp napisała Grażyna Borkowska. Książka została przyjęta do druku w wydawnictwie „Starego Lewa” we Lwowie. Zawiera on opowiadania, nowele, eseje m.in. Marii Dąbrowskiej, Heleny Boguszewskiej, Poli Gojawiczyńskiej, Kazimiery Iłłakowiczówny, Marii Kuncewiczowej, Zofii Nałkowskiej, Zofii Starowieyskiej-Morstinowej, Ewy Szelburg-Zarembiny w przekładach m.in. Natalki Rymskiej, Hałyny Kruk, Iryny Frys, Zoriany Rybczyńskiej, Łesi Demśkiej, Ostapa Sławynskiego, Jurki Prochaśki. Redakcji naukowej drugiego tomu dokonały Grażyna Borkowska i Aleksandra Hnatiuk, wstęp napisała Aleksandra Hnatiuk. Książka została przyjęta do druku w Wydawnictwie IBL PAN. Zawiera opowiadania, nowele, eseje Darii Wikońskiej, Iryny Wilde, Mariji Hałycz, Dokiji Humennej, Olhy Duczymińskiej, Ołeny Rzepeckiej, Hałyny Żurby, Nataleny Korolewej, Natalii Orliwnej, Sofiji Parafanowycz, Mileny Rudnyckiej, Nadiji Surowcowej, Ołeny Telihy, Sofiji Jabłońskiej. Teksty tłumaczyli doświadczeni tłumacze polscy i ukraińscy, między innymi Katarzyna Glinianowicz, Iwona Boruszkowska, Paweła Jarosz, Przemysław Tomanek, Anna Chłopik.


    Celem przygotowania antologii była prezentacja doskonałych artystycznie lub przynajmniej dobrych, ciekawych utworów narracyjnych, które składają się na zróżnicowany, niejednorodny obraz polskiej i ukraińskiej literatury kobiecej w okresie międzywojennym. Ani wiek, ani światopogląd, ani miejsce w ówczesnej hierarchii literackiej nie liczą się tak bardzo, jak rozpoznawana dzisiaj w swojej jakości - umiejętność pisania. Nośny temat, zręczna fabuła, wyraziste postaci, słuch językowy, suspense, sensualność, wiedza o świecie, zdolność jego rozumienia, niekonwencjonalne przesłania etyczne, odwaga życiowa i artystyczna, empatia wobec świata – to walory honorowane w tym zbiorach. Pierwotny zamiar pokazania różnych ideologicznie odsłon kobiecej twórczości międzywojennej ustąpił miejsca innemu pomysłowi: zawierzamy przede wszystkim literaturze, intuicji pisarskiej naszych autorek, odłożywszy trochę na bok inne względy; przyjmujemy, że tylko wielka literatura może wzbudzić zainteresowanie czytelnika. Olśnić go. Uwieść. Pojednać ze światem.


    Czy w związku z tym, że zaufałyśmy literaturze, ograniczenie się do tekstów kobiecych ma jakieś uzasadnienie? Skoro chodzi o literacką jakość, dlaczego z rywalizacji wykluczać pisarzy, męskich mistrzów pióra? Dlatego że wierzymy w relatywną odmienność kobiecego spojrzenia i jednocześnie dostrzegamy pewną marginalizację literatury kobiecej. W zderzeniu z męskimi wzorcami narracji świat opowiedziany przez kobiety wydaje się zwykle mniej ważny, drugorzędny. Szczególnie w tej części Europy, gdzie nie przebrzmiały wojenne werble i gdzie nie zanikła pamięć wojny, unaoczniona ostatnio przez rosyjską agresję wobec Ukrainy. Można się ugiąć przed historycznymi koniecznościami. Czasami trzeba porzucić pióro i wziąć do ręki karabin. Ale zawsze można zachować wobec przymusów zewnętrznych pewną niezależność. Trzeba pamiętać, że ważna jest nie ideologia, ale istnienie. Nawet wolność ma swoją cenę. Rodzimy się do życia, a nie do śmierci. Cenimy pokój, a nie wojnę. Chcemy kochać, a nie zabijać. W każdym czasie, także w miesiącach napięć i ofiar, myślenie o przyszłości, o życiu, o miłości, o okrucieństwie i pladze nienawiści, jest szczególnie pożądane. To uniwersalne przesłanie, które chcemy znaleźć w wybranych utworach.


    Dlatego w całym projekcie i w samej antologii, która jest jego częścią, wydzielamy to, co kobiece. Kobiecość jest tutaj nie tyle metaforą wolności, jak na znanym obrazie Delacroix, ale synekdochą życia, wyrazem troski o nie, o jego kruche podstawy, nieatrakcyjne często, ale niepowtarzalne emanacje, psychologiczne meandry, miłosne, erotyczne uwznioślenia. Kobiety nie są oderwane od idei społecznych i politycznych, znają je dobrze, niejednokrotnie tworzą ich fundamenty, ale jednocześnie zdają się chętniej niż pisarze upominać o rudymenty egzystencji, o ciemne rewiry życia, o wykluczonych i nieprzystosowanych. Częściej niż oni zabierają głos w imieniu tych, którzy głosu nie mają. Nie oddzielają idei od życia, pokazują, jak teoria testuje się w praktyce, jak brak zmienia się w siłę, naiwność w spełnienie. Tego typu odrębności szukaliśmy w twórczości kobiecej.


    Do antologii „małych form” narracyjnych mogły wejść utwory mieszczące się w tej kategorii, a więc opowiadania, nowele, eseje, polemiki, wypowiedzi krytyczne, felietony, artykuły publicystyczne. Z góry odrzuciłyśmy możliwość wykrawania fragmentów z dzieł o większej objętości – powieści i dzienników. Jest to decyzja bardzo poważna, ograniczająca pole działania. W jakimś sensie również bolesna: najgłośniejsze dokonania piszących kobiet w okresie międzywojennym – to jednak dzienniki (wówczas pozostające najczęściej w szufladach) i powieści. To te gatunki decydowały o randze pisarstwa Dąbrowskiej, Nałkowskiej – liderek polskiej twórczości kobiecej. Nowelistyka i eseistyka, nierzadko wybitna, pozostawała w tle dokonań powieściowych. Często „małe formy” literackie, związane z dynamicznym rozwojem prasy literackiej i społecznej, stanowiły chleb powszedni literatury w tym sensie, że pełniły rolę utworów pisanych dla zarobku, w pośpiechu, bez możliwości dopracowania tekstu. Tę walkę z czasem i warunkami życia możemy śledzić czytając dzienniki pisarek: ileż tam narzekań na kłopoty finansowe, konieczność podejmowania prac zarobkowych, towarzyszący temu dyskomfort i pośpiech. Większość naszych autorek utrzymywała siebie i swoje rodziny z pracy pióra, względy ekonomiczne nie mogły się nie liczyć.


    Te okoliczności nakładały na autorki wyboru konieczność zachowania krytycyzmu wobec typowanych do antologii tekstów. Starałyśmy się sprostać tym zobowiązaniom, wybierając teksty najdoskonalsze literacko, świetnie napisane, niebłahe, intrygujące. Zarzuciłyśmy pierwotny zamysł zaprezentowania całego spektrum postaw ideologicznych – od komunizującej lewicy po nacjonalistyczny konserwatyzm. Po pierwsze dlatego, że złamałybyśmy założenie główne, oparte na kryterium doskonałości artystycznej. Po drugie – i to jest równie ważny powód – zróżnicowanie ideowe okazało się ani zbyt szerokie, ani nazbyt ciekawe, natomiast literacko dotyczyło tekstów z reguły wtórnych.


    Próba wyjścia poza własny krąg kulturowy stanowi zadanie trudne, prawie niewykonalne. Producenci towaru, przeznaczonego na daleki, inny rynek działają zawsze w ciemno, tylko wydaje im się, że wiedzą, co w ich ofercie może być atrakcyjną przynętą dla obcojęzycznego odbiorcy. W istocie wiedzą niewiele lub nie wiedzą niczego. Sytuacja ta dotyczy również literatury. Przygotowując przekład, można posłużyć się jedną z dwu dostępnych strategii działania: strategią przybliżeń lub strategią obcości. Ta druga obliczona jest na wstrząs estetyczny lub światopoglądowy, wynikający z prezentacji utworów i kwestii zupełnie nowych, niespotykanych w kulturze „docelowej” przekładu. My posługiwałyśmy się raczej strategią bliskości, poszukiwania wspólnych punktów odniesienia, wspólnych doświadczeń. Wiele argumentów przemawia za takim rozwiązaniem: w międzywojniu obie strony, polska i ukraińska, zamieszkiwały tę samą ziemię. Lwów, opisany przez autorki antologii, jest innym miastem niż Lwów dzisiejszy, ale przecież historyczna zmiana nie zatarła wspólnych punktów orientacyjnych. Odwoływałyśmy się także do wspólnoty doświadczeń społecznych – wrażliwości wobec biedy, refleksji na temat wojny i przemocy. Ważną kwestią był też obszar kobiecego świata, oparty na potrzebie miłości i trudach macierzyństwa, dążeniu do szczęścia; zmagający się z poczuciem osamotnienia i życiowej klęski. Wierzymy, iż te pola wspólnoty stanowią zachętę do lektury, budując jednocześnie wystarczające pole porozumienia.


    Antologie obejmują lata 1914 -1944, obie wojny włączyłyśmy do interesującego nas okresu, podobnie jak niegdyś Anna Nasiłowska w swojej „małej” historii literatury. Powtórzyłyśmy to rozwiązanie z innych jednak powodów: nie uważamy, aby pierwsza wojna otwierała zupełnie nowy rozdział w dziejach literatury kobiecej. I nie sądzimy, aby nadchodzący koniec drugiej wojny okres ten zamykał. Ale bez uwzględnienia czasu obu wojen biografie piszących kobiet i ich dzieł (habent sua fata libelli!) byłyby zubożone. Los kobiet polega również na dźwiganiu historycznych obciążeń. W tej części Europy trudno o tym zapomnieć.
    Antologia ukaże się około połowy roku 2017.

  2. Tom studiów komparatystycznych Wspólnota wyobrażona. Pisarki Europy Środkowej wobec problemów literackich, społecznych i politycznych lat 1914- 1945, który będzie wynikiem kwerend prowadzonych przez zespół, badający stan wzajemnych relacji elit kulturalnych Polski i Ukrainy w latach 1914-1944/45 oraz międzynarodowego seminarium z udziałem naukowców realizujących projekt oraz wybranych gości, pod tytułem Wspólnota wyobrażona. Pisarki Europy Środkowej wobec problemów literackich, społecznych i politycznych lat 1914-1944/1945. Tom studiów obejmuje teksty stworzone przez zespół w trakcie badań oraz wystąpienia gości seminarium. Tom ma charakter historycznoliteracki i prezentuje plan badań teoretycznych i historycznych nad literaturą tworzoną przez kobiety w Polsce i Ukrainie w tym okresie.


    Tom ukaże się około połowy roku 2017.

  3. Baza danych prezentująca wyniki wieloletnich kwerend obejmujących obecność polskich i ukraińskich pisarek w doniesieniach prasowych na tematy literackie, społeczne i polityczne w prasie polskiej i ukraińskiej lat międzywojennych. Baza uwzględnia szerokie tło polityczne i społeczne, a więc także wybrane artykuły mówiące o kulturze polskiej i ukraińskiej w ogóle. Do bazy, za zgodą dyrekcji i pracowników Instytutu Slawistyki PAN, zostały włączone wyniki kwerend, które wcześniej były prowadzone w tej placówce. Bardzo za tę decyzję dziękujemy! Baza jest dostępna na naszej stronie w zakładce Dom kobiet – baza bibliograficzna.