Opis projektu

Cel projektu

    Celem projektu była analiza porównawcza wybranych utworów prozatorskich wybitnych pisarek polskich i ukraińskich – m.in. Zofii Nałkowskiej, Marii Komornickiej, Marii Dąbrowskiej, Marii Kuncewiczowej, Poli Gojawiczyńskiej, Ireny Krzywickiej, Herminii Naglerowej, Marii Jehanne-Wielopolskiej, Stefanii Zahorskiej, Heleny Boguszewskiej, Wandy Melcer, Anieli Gruszeckiej, Kazimiery Iłłakowiczówny, Zofii Kossak-Szczuckiej oraz Darii Wikońskiej, Iryny Wilde, Nataleny Korolewy, Katrii Hrynewyczewej, Sofii Jabłońskiej i - w dalszej kolejności - Oleny Kysiłewskiej, Olgi Duczmińskiej, Stefy Awdykowycz, Sofii Parfanowicz, Jarosławy Łagodyńskiej, Marii Stefaniwnej Kruszelnyckiej, Mileny Rudnyckiej (tylko publicystka, ale ciekawa i wpływowa), Zinaidy Tulub, Oksany Kercz. Projekt odwoływał się także do twórczości wcześniejszego pokolenia lub pokoleń pisarek. („matek” i „babek”) - Marii Wirtemberskiej, Elizy Orzeszkowej, Marii Konopnickiej, Gabrieli Zapolskiej oraz Natalii Kobryńskiej, Olhy Kobylańskiej, Łesi Ukrainki, Marka Wowczoka (właściwie: Marii Wilińskiej), Ołeny Pcziłki.


    W ogólnej perspektywie projekt dotyczył opisu i interpretacji aktualnych we współczesnym dyskursie humanistycznym problemów tożsamości, pograniczy oraz (utekstowionej) kobiecości; każdy z nich rozpatrywany był w szerokim kontekście kulturowym (historycznym) i literaturoznawczym; dodatkowy aspekt dokonywanych rozpoznań wiązał się z narzędziami szeroko rozumianej komparatystyki, które pozwoliły na szukanie nie tylko „materialnych” śladów recepcji (tłumaczenia, artykuły prasowe, polemiki, recenzje), ale także często nieświadomych swego istnienia znamion wspólnoty, które manifestują się odwołaniami do tego samego lub podobnego zestawu kręgów tematycznych, argumentów retorycznych, tropów, metafor. Wspólnota ta – zderzona z pobieżną choćby wiedzą na temat statusu prozy kobiecej w innych kulturach europejskich – pozwoliła na sformułowanie wniosków wykraczających poza kontekst polsko-ukraiński i na postawienie tezy o relatywnej odrębności (sytuacji społecznej i samej twórczości) pisarek modernistycznych tworzących po I wojnie w przebudowującej się Europie Środkowej.



Kategoria tożsamości w projekcie obejmowała:

    1) sposoby kształtowania tożsamości kobiecej w pierwszej połowie XX wieku – nawiązanie do tradycji pisarstwa kobiecego; analizę indywidualnych postaw wobec własnej i cudzej twórczości, budowanie społecznego prestiżu dla figury artystki, pisarki (tradycyjnie negatywna opinia wobec tych zawodów uprawianych przez kobiety);
    2) Sposoby odsłaniania i manifestowania płci (kulturowej) w tekście; definicje kobiecości; tożsamość narracyjną.



Kategoria pograniczy dotyczyła konieczności (lub możliwości) dokonania identyfikacji:

    1. narodowej (polskość/ukraińskość);
    2. światopoglądowej (filozofia/religia; liberalizm/ideologia narodowa);
    3. estetycznej (realizm/modernizm);
    4. gatunkowej (proza fikcjonalna/proza niefikcjonalna; gatunki sprzyjające korespondencji sztuk – eseje szukające w literaturze ekwiwalentu dla muzyki i malarstwa).



Kategoria kobiecości obejmowała rekonstrukcję esencjalistycznych i (rzadziej) konstruktywistycznych teorii i praktyk wyrażania tego, co kobiece (rozpatrywanie opozycji: męskie/kobiece, intymne/oficjalne, prywatne/publiczne, uczuciowe/racjonalne, itd.).


Aspekt porównawczy – zakładał zasadność komparatystycznego oglądu dzieł kobiecej literatury polskiej i ukraińskiej z okresu międzywojennego. Podstawą takiego założenia jest bliskość językowa i historyczna obu kultur, odwoływanie się do arcydzieł literatury europejskiej i wspólnego inwentarza tematów oraz środków artystycznych (stylistycznych, genologicznych, itd.).

    Rozwijając myśl Emily Apter, która w swojej znakomitej książce przywoływała za Saidem istotę orientalizmu, a za Marią Todorov zjawisko bałkanizmu, twórcy projektu położyli nacisk na fakt, że proponowane w projekcie studia porównawcze mają znosić cechujący Polaków ukrainizm, czyli manifestowane lub głęboko uwewnętrznione przekonanie o dominacji kultury polskiej wobec innych kultur rozciągających się na wschód od Bugu. Nie ma innej drogi skutecznego sporu z ukrainizmem niż poznanie bogactwa obu kultur. A to z kolei wymaga przekładu utworów polskich pisarek na ukraiński (co w pewnym stopniu zostało już spełnione) oraz utworów ukraińskich autorek na język polski (co – w odniesieniu do badanego okresu literackiego - jest zadaniem prawie nietkniętym). Dlatego w ramach projektu powstały dwie antologie, które nie stanowią popularnonaukowego lub komercyjnego dodatku do niego, ale są jego integralną częścią.



Hipotezą badawczą projektu było (umotywowane wstępnymi kwerendami i rozpoznaniami) założenie wielorakich, niezbadanych dotąd związków między literaturą tworzoną po I wojnie światowej przez pisarki polskie i ukraińskie. Zasadność i sensowność tego porównania wynikała z bliskości językowej, historycznej i kulturowej (od Jagiellonów do II wojny światowej Polacy i Ukraińcy tworzą jedno państwo, doświadczając na różne sposoby niesuwerenności), ale przede wszystkim z porównywalnego (choć nieidentycznego) statusu pisarskiej działalności kobiet, pracujących w warunkach świeżej („młodej”), zagrożonej lub ograniczonej demokracji/wolności. W związku z tym zadanie postawione sobie przez grupę badawczą polegało na analizie wielu zagadnień szczegółowych:

    1. Dialogu artystycznego toczącego się między dziełami polskich i ukraińskich pisarek; słowo „dialog” można rozumieć zarówno metaforycznie, jak i dosłownie. Ujęcia metaforyczne obejmowały a) podobne ukształtowanie bohaterek tej prozy: postać ukochanej, żony, kochanki, kobiety samotnej, kobiety niezawisłej, New Woman, artystki, a także - b) podobnie ukształtowane modusy cielesności, zakładające otwartą ekspresję oraz jej maskowanie (symboliczne sposoby reprezentacji kobiecości – np. mowa kwiatów), c) poszukiwanie językowego ekwiwalentu odrębności kobiecej – język kobiecy, écriture féminine. Dosłowne rozumienie określenia „dialog pisarek polskich i ukraińskich” obejmowało sferę faktycznych kontaktów ukraińskich z polskimi pisarzami, polską kulturą oraz piszących Polek z odbiorcami ukraińskimi.


    2. Teoretycznego dyskursu kobiecego – obejmującego a) wystąpienia programowe, artykuły, eseje o charakterze krytycznoliterackim oraz teoretycznym, formułowanie zasad estetycznych i ideowych polskiego/ukraińskiego modernizmu (Nałkowska/Wikońska; Dąbrowska/Wilde; dyskusja w „Wiadomościach Literackich” w roku 1928 na temat prozy kobiecej i paralelnie debata w piśmie „Nazustricz” w roku 1936, gdzie głos zabrały Natalena Korolewa i Iryna Wilde) - ten punkt pozwolił na odpowiedź na pytanie: jaką sztukę projektowały (dla siebie) kobiety. b) dzieła definiujące kwestię kobiecą, rolę artystek jako przedstawicielek awangardowych działań na rzecz kobiet; związek między ideologią feministyczną a zagadnieniami etycznymi, zob. znane wystąpienie Nałkowskiej z 1907 roku Uwagi o etycznych zadaniach ruchu kobiecego, oraz referat Iryny Wilde Osobista a rodzinna moralność kobiety jako zasada moralności społecznej, I Kongres Kobiet w Stanisławowie w 1934 roku (te wystąpienia służyłyby sformułowaniu odpowiedzi na pytanie, jaką wizję kobiecości projektowały i próbowały realizować pisarki międzywojenne).


    3. Pola kontaktów (związków) ukraińskich autorek z kulturą polską oraz pisarek polskich z kulturą i publicznością ukraińską – obejmującego:


      a) zjawisko wielokulturowości, a zwłaszcza pierwotną dwujęzyczność ukraińskich pisarek; dla trzech autorek Darii Wikońskiej, Nataleny Korolewy i Katrii Hrynewyczewej język ukraiński był wtórny, stał się językiem ich twórczości dopiero pod wpływem znanych ukraińskich pisarzy – M. Malickiego, W. Koroliwa-Starogo, W. Stefanyka; pierwsze utwory Wikońskiej były napisane po niemiecku i francusku, Nataleny Korolewy w języku francuskim, Hrynewyczewej w języku polskim;


      b) związki pisarek z innymi ukraińskimi artystami, którzy w interesującym nas okresie przebywali w Polsce (powiedzmy to tak: Kongresowej), np. zażyła przyjaźń Hrynewyczewej ze Stefanykiem w przedwojennym Krakowie (przyjaźnił się z Orkanem i Wyspiańskim) lub Wikońskiej z Jewgienijem Małaniukiem w Warszawie;


      c) – inne ważne fakty biograficzne warunkujące znajomość polskiej kultury i historii (studia Hrynewyczewej w seminarium nauczycielskim w Krakowie oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim, wydanie jej wczesnych utworów – lata 90. XIX wieku - po polsku; wystawa sztuki Nataleny Korolewy w Warszawie; praca męża Wikońskiej, Mykoły Malickiego w senacie II RP);


      d) publikacje tłumaczeń utworów polskich pisarek na zachodniej Ukrainie oraz ukraińskich pisarek w Polsce;


      e) echa kontaktów polskich pisarek (Nałkowska, Dąbrowska) ze środowiskiem lwowskim; wizyty we Lwowie i miastach sąsiednich w latach 30. XX wieku; kontakty Dąbrowskiej ze środowiskami ukraińskimi zapośredniczone przez jej towarzysza życia Stanisława Stempowskiego, ukrainofila, członka rządu Petlury;


      f) kontakty te nie zawsze miały charakter przyjazny; znane są spory wybitnych przedstawicielek obu narodów na forach organizacji kobiecych, gdzie Ukrainki zarzucały Polkom wspieranie nacjonalizmu;


      g) na uwagę zasługuje również, graniczna wobec chronologicznych ram projektu, aktywność ukraińskich środowisk literackich po zajęciu Lwowa i Zachodniej Ukrainy przez armię niemiecką w 1941 roku. Pozorna (czy w pewnych okresach faktyczna) przychylność władz niemieckich wobec Ukraińców dawała im ograniczone możliwości publikowania i działania. Prawdopodobnie dzięki temu mógł się ukazać w Krakowie w 1941 roku tom Wikońskiej. Te kwestie – przede wszystkim Kraków jako ośrodek kultury ukraińskiej w czasie okupacji - domagają się systematycznych studiów, które zostaną podjęte w projekcie. Chcemy wyraźnie podkreślić, iż kontaktom Ukraińców z polskimi środowiskami literackimi (artystycznymi) lub konkretnymi osobami nie nadajemy z góry określonego znaczenia. Z całą pewnością nie chcemy uczynić z tego argumentu na rzecz tezy o dominacji kultury polskiej nad ukraińską, co byłoby równoznaczne z praktyką tworzenia nowych ukrainizmów. Bliskość obu środowisk, ich wzajemne zazębianie się jest jednak faktem; faktem słabo przebadanym, ograniczonym do kilku nazwisk i kilku zjawisk, o nierozpoznanym do dziś znaczeniu dla obu kultur.


    4. Pola przekładu, recepcji – chcieliśmy systematycznie zbadać recepcję literatury tworzonej przez polskie pisarki w kulturze ukraińskiej (na przykład wpływ dzieł Nałkowskiej i Dąbrowskiej na prozę Iryny Wilde; a także o wpływie dzieł polskich, także muzyki Chopina i obrazów Malczewskiego i Podkowińskiego, na twórczość Wikońskiej) oraz ewentualne odwołania polskich pisarek do konkretnych dzieł literatury ukraińskiej. Praca ta wymaga przeprowadzenia kompleksowej kwerendy wątków polskich w prasie ukraińskiej (polsko- i ukraińskojęzycznej) i ukraińskich w czasopismach polskich
    (kwerendą zostaną objęte m.in. takie pisma: „Żinocze Diło” („Жіноче Діло”) 1912; „Nowa Chata” („Нова Xата”) 1925-1939; „Żinocza Dolja („Жіноча Доля”) 1925-1939; „Żinoczyj Hołos” („Жіночий Голос”) 1931-1939; „Żinka” („Жінка”) 1934-1938; „Postup” („Поступ”) 1921-1931; „Literaturno-Naukowyj Wisnyk” („Літературно-науковий вістник”) 1922-1932; „Swit” („Світ”) 1922-1929; „Literaturni Wisti” („Літературні Вісті”) 1927; „Ukrajiński Wisti” („Українські Вісті”) 1927-1928; „Wikna” („Вікна”) 1927-1932; „Nowi Szljachy” („Нові Шляхи”) 1929-1932; „Dzwony” („Дзвони”) 1931-1939; „Literatura. Mystectwo. Nauka” („Література. Мистецтво. Наука”) 1931-1932; „Wisnyk” („Вістник”) 1932-1939, „Dażboh” („Дажбог”) 1932-1935; „Nazustricz” („Назустріч”) 1934-1938; „Diło” („Діло”) 1922-1945; „Dnipro” („Дніпро”) 1922-1938 oraz ukazujące się w Warszawie „My” („Ми”) 1933-1935; „Nasza Kultura” 1935; „Ukrajinśka Nywa” („Українська Нива”)1927-1935; „Zet” 1932-1939 oraz dodatek literacki do tygodnika „Nowyj Czas” („Новий Час”).
    Spośród pism polskich poddane kwerendzie będą następujące tytuły: „Bluszcz” 1865-1939; „Niewiasta Polska” 1899-1914; „Głos kobiet” 1911-1914; „Świat Kobiecy” 1921-1932; „Młoda Polka” 1924-1939; „Ster” 1895-1897, 1907-1914),; „Kobieta Współczesna” 1927-1939; „Wiadomości Literackie” 1924-1939, „Sygnały” 1933-1939, „Prosto z mostu” 1935-1939, „Pion” 1933-1939, i inne).



Metodologia

    Badania objęte projektem były prowadzone metodą studiów porównawczych z szerokim uwzględnieniem różnych szkół związanych z krytyką feministyczną i gender studies. Wykorzystane zostały też narzędzia zaczerpnięte z innych dziedzin i dyscyplin – krytykę źródeł wypożyczyliśmy od historyków, zasady opracowania kwerend i danych statystycznych – od historyków prasy i socjologów, narracje folklorystyczne konfrontowaliśmy z wiedzą antropologiczną, a rozważania nad tożsamością – z ustaleniami narratologów, filozofów i socjologów.



Znaczenie projektu

    Projekt ma istotne znaczenie dla obu kultur – polskiej i ukraińskiej, choć w każdej z nich pełni inną rolę. Różny jest stan badań nad międzywojenną literaturą kobiecą i w ogóle nad literaturą kobiecą w Polsce i w Ukrainie. Biorąc pod uwagę to, że międzywojenna kobieca literatura ukraińska jest słabo zbadana, a „małe prozy” Nałkowskiej, Dąbrowskiej, Kuncewiczowej i innych pisarek wymagają kilku zasadniczych dopowiedzeń (zajmowano się przede wszystkim wielkimi powieściami i prozą dziennikową) i że brakuje generalnie ujęć komparatystycznych oraz genderowych, krzyżujących kategorie wzięte z różnych (lecz współwystępujących) porządków (płeć/naród, prywatne/publiczne), stwierdzamy, iż proponowane badania zapełniły istotną lukę zarówno w literaturoznawstwie polskim, jak i ukraińskim.



Wynik projektu

    Efektem prac nad projektem są trzy przygotowane do druku tomy: poprzedzone wstępem, opatrzone przypisami i biogramami autorek, nierzadko po raz pierwszy całościowo opracowanymi, antologie tekstów polskich i ukraińskich pisarek międzywojennych (wybrane teksty polskie zostały przełożone na język ukraiński; wybrane teksty ukraińskie – na polski). Będzie to publikacja dwutomowa. Być może strona ukraińska wyda zebrane teksty również w języku oryginału, ponieważ twórczość bohaterek tomu nie jest znana również w Ukrainie. Tom trzeci to książka historycznoliteracka Wspólnota wyobrażona. Pisarki Europy Środkowej wobec problemów literackich, społecznych i politycznych lat 1914- 1945 – przynosząca plon teoretyczny i historycznoliteracki badań. Książki ukażą się w połowie roku 2017 (patrz także zakładka Publikacje).